Ponad 140 lat temu, 27 października 1872 roku w Koszycach powstało Górnowęgierske Towarzystwo Muzealne. W jego powstaniu swój udział miało wielu ważnych przedstawicieli życia kulturalnego miasta, wśród których najbardziej znamienitymi postaciami byli: Vojtech Klimkovics (l823-l885), František Klimkovics (1826-l890) i Viktor Myskovszký (l838-l909), którzy w styczniu 1872 roku zwrócili się do mieszkańców Koszyc z pomysłem założenia muzeum i zbierania eksponatów muzealnych. Idea założenia takiej instytucji w mieście, którą już w 1846 roku przedstawił na kongresie lekarzy i przyrodników w Koszycach historyk Imrich Henszlmann, w końcu się spełniła. Według statutu Towarzystwa Muzealnego, który został zarejestrowany 28 sierpnia 1873 roku w węgierskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, głównymi celami Towarzystwa było ocalenie, ochrona i eksponowanie zabytków świadczących o przeszłości Górnych Węgier.

Towarzystwo w ciągu pierwszych dwóch lat swojej działalności zgromadziło łącznie 14 016 przedmiotów o dużej  wartości muzealnej, w tym: eksponatów archeologicznych, monet, ksiąg, obrazów i zbiorów przyrodniczych. Liczba zabytków w zbiorach powiększała się z roku na rok. W roku 1876 zostały one publicznie udostępnione w siedzibie Towarzystwa znajdującego się w budynku  nazwanym Złotą Gwiazdą (Zlatá Hviezda) przy ulicy Hlavnej. 9 września 1877 roku wystawę odwiedził cesarz Franciszek Józef I. Najbardziej wartościowe eksponaty koszyckie Towarzystwo Muzealne pokazało w 1876 roku na wystawie światowej w Wiedniu i w 1900 roku w Paryżu.

Górnowęgierskie Towarzystwo Muzealne miało wielu członków i równie wielkie grono przyjaciół. Jego honorowymi członkami były szanowane osobistości życia kulturalnego Królestwa Węgier - Imrich Henszlmann, František Pulszky, Florián Rómer i Jozef Hampel. Imrich Henszlmann (1813-1888), koszyczanin, duchowy ojciec towarzystwa, pozostawił muzeum wielki zbiór grafik, ksiąg i innych eksponatów. Napisał kilkanaście artykułów o tematyce archeologicznej. Badał katedrę
w Kalocsy i groby królów węgierskich w Białogrodzie Stołecznym (obecnie Székesfehérvár). Dla Węgierskiego Muzeum Narodowego zebrał znaleziska z grobu książęcego z późnego okresu rzymskiego, który odkrył w roku 1863 w Ostrovanach. W 1853 roku jako pierwszy opisał mało znany zbiór eksponatów archeologicznych należący do Gabriela Fejerváriego i Františka Pulszkiego zawierający znaleziska m.in. z okolic Koszyc i Preszowa (Obišovce, Chabžany), które następnie znalazły się w muzeum w Liverpoolu.

Eksponaty pozyskane od licznych ofiarodawców były zapisywane w księdze darów, która zawiera cenne informacje o pochodzeniu przedmiotów i nazwiskach darczyńców z lat 1872-1900. Jako pierwszy honorowy ofiarodawca dnia 10 grudnia 1872 zapisany został dyrektor Muzeum Narodowego w Budapeszcie František Pulszki. Pierwszy eksponat archeologiczny został wpisany w księdze inwentarzowej pod numerem 18 – był to miecz z brązu z miejscowości Buzice. W księdze darów często występuje imię Jozefa Csomy (1848-1917), właściciela ziemskiego z Devecseru, który poszukiwał i zbierał przedmioty o wartości archeologicznej, a wiele z nich podarował muzeum w Koszycach. W pewnym sensie można uznać go za założyciela archeologicznych zbiorów muzeum. Terenem, na którym głównie działał była żupa abovska i zemplinska, gdzie w latach 80. i 90. XIX w. prowadził wykopaliska archeologiczne. Kolekcja archeologiczna w szybkim tempie wzbogaciła się o wiele rzadkich eksponatów pochodzących ze stanowisk archeologicznych o znaczeniu europejskim - Tószeg, Tiszafüred, Piliny i Vatiny. Dołączono także wiele cennych zabytków z terenu żupy zemplinskiej. Jozef Csoma podarował Górnowęgierskiemu Towarzystwu Muzealnemu liczny zbiór zabytków egipskich, które przywiózł ze swoich wycieczek do Nubii i Teb. Wraz z nimi podarował także kilkanaście eksponatów antycznych (greckich i rzymskich), które potem stały się podstawą wartościowego zbioru, zawierającego 340 egipskich eksponatów i 192 antyczne zabytki. Kolekcja ta została szczegółowo opisana przez orientalistę Ede Mahlera (l857-1945) w katalogu koszyckiego muzeum, który został wydany w 1903 roku. Kolekcja ta została przewieziona do Muzeum Sztuki w Budapeszcie i rzekomo w całości zniszczona podczas bombardowań w trakcie II wojny światowej, jednak dokładny jej los do dziś nie jest całkowicie wyjaśniony. W Muzeum Wschodniosłowackim zostało po nim zaledwie kilka eksponatów, m.in. klamry do pasa, terra sigillata, płytki ceramiczne z Aquincum i fragmenty mozaiki z białego marmuru pochodzące z ateńskiego akropolu.

W latach 90. XIX wieku do Towarzystwa Muzealnego wstąpił Jozef Mihálik (1860-1925), nauczyciel licealny, następnie kustosz towarzystwa, pełnomocnik ministerstwa, a w latach 1903-1907 dyrektor muzeum. Poza historią sztuki interesował się również archeologią. Opisał cenne grobowe znaleziska pochodzące z okresu wędrówek ludów z okolic Koszyc. Pisał także artykuły, w których publikował wyniki swoich badań archeologicznych i spostrzeżnia dokonane w okolicach Obišoviec
i Nižnej Myšli.

Pod koniec XIX wieku dzięki wsparciu finansowemu ze strony miasta ukończono budowę nowego budynku Koszyckiego Muzeum. 21 czerwca 1903 roku została uroczyście otwarta obszerna ekspozycja, do której Jozef Mihálik opracował i wydał szczegółowy katalog. Zbiory pozyskane od tego czasu były zapisywane w księgach wpływu. Do roku 1918 zostało w nich zapisanych wiele cennych archeologicznych znalezisk, np. z Viniček (1906), Koszyc - z kopalni magnezytu (1910) i ze Slanca (1912).

Lata wojny nie były przychylne dla muzeum. W roku 1918 na rozkaz węgierskiego ministerstwa kultury wiele cennych eksponatów zostało przewiezionych do Muzeum Narodowego w Budapeszcie, inne zaginęły.

7 marca 1919 roku nowym dyrektorem muzeum został Jozef Polák (1886-1945), z wykształcenia prawnik, wówczas pełnił także funkcję oficera informacyjnego armii czechosłowackiej. W Muzeum Wschodniosłowackim pracował jako dyrektor do roku 1938. Był znawcą sztuki antycznej i współczesnej oraz organizatorem wielu wystaw. Dzięki niemu zbiory muzeum wzbogaciły się o wiele cennych dzieł sztuki, eksponatów etnograficznych i archeologicznych, m.in. wyroby brązowe z Rešic (1928), Koszyc (1932), Viniček (1937), miecze z brązu ze Ždani (1927), znaleziska grobowe z epoki brązu z Bracoviec (1935), Oborína (1936) i z czasów wędrówek ludów z Čani (1936). Współpracował także z archeologami-amatorami - generałem Radolem Gajdą i emerytowanym majorem Jaroslavem Teplým, który podarował muzeum swoje zbiory z Barcy.

Ze swoim zastępcą i kustoszem zbiorów archeologicznych Grigorijem M. Medveckým zrealizował w 1937 roku wspólnie z Muzeum Narodowym w Pradze badania archeologiczne na terenie starowęgierskiego cmentarzyska w Strede nad Bodrogom.

Na mocy postanowień pierwszego arbitrażu wiedeńskiego z 2 listopada 1938 roku, Koszyce stały się częścią Węgier. Prowadzeniem muzeum zajął się wówczas komisarz rządowy Elemír Kőszeghy-Winkler (1882-1954). W latach 1938-1945 dyrektorem muzeum był Sándor Mihalik (1900-1969), natomiast kustoszem zbiorów archeologicznych został Alajos Bálint (1902-1983). Wspólnie prowadzili wykopaliska archeologiczne przed Basztą Kata (Katová bašta), Więzieniem Miklusza (Miklušova väznica), Lewockim Domem (Levočský dom) i w okolicy rynny młyńskiej w Koszycach. Ferenc Tompa z Węgierskiego Muzeum Narodowego w Budapeszcie przeprowadził badania sondażowe osady obronnej z epoki brązu w Barcy (1941). Wówczas także zbiory muzeum wzbogaciły się o wiele eksponatów pochodzących z różnych terenów Węgier.

W 1943 roku najcenniejsze eksponaty muzealne zostały ewakuowane w 86 skrzyniach do piwnic klasztoru w miejscowości Hejce. Część zbiorów, w tym zabytków archeologicznych (np. kolekcja naczyń miedzianych) przepadła i po wojnie nie wróciła do muzeum.

Po wojnie w muzeum zaczęli pracować nowi pracownicy z wyższym wykształceniem. Stanowisko kustosza zbiorów archeologicznych w roku 1948 zajął PhDr. Ján Pástor (1909-1981), pierwszy profesjonalny archeolog w muzeum, który pracował w tej placówce aż do roku 1978. Współpracował z archeologami prowadzącymi wykopaliska archeologiczne przy budowie kombinatu hutniczego w Koszycach oraz z Ośrodkiem Pracy Badawczej Instytutu Archeologicznego Słowackiej Akademii Nauk w Koszycach. Przeprowadził badania w Nižnej Myšli (1948), Barcy koło Koszyc (1949, 1951), w Kráľovskim Chlmcu (1950), w Čiernej nad Tisą (1951), Haniskach i Seni (1954), Somotorze (1954-1958), Valalikach-Košťanach (1957-l952, 1962), Všechsvätých (1959-1962), Buzicach (1957), Blažicach, Bohdanovcach, Ruskovie (1958-1959, 1963-1975), Kechnecy (1964), Boršy (1965, 1973), Koszycach (1958, 1965-1966) i Čani (1974). Ocalił naczynia z brązu ze Svätušy (1950), Malego Horešia (1951), Vyšnej Hutki (1956), Viniček (1963) oraz cały szereg innych cennych znalezisk archeologicznych, które zostały dołączone do zbiorów muzeum.

Pod koniec lat 60. i na początku 70. XX wieku zbiory archeologiczne muzeum wzbogaciły się o zabytki z badań PhDr. Dušana Čaploviča przeprowadzonych w Červenym Kláštore (1968-1970), na Kláštorisku w Letanovcach (1970), na zamku w Starej Lubowli (1971), ruinach kościoła w Malym Horešiu (1972), wczesnośredniowiecznej osadzie w Trebiszowie (1974) i w Svinicy (1975-1980). PhDr. Pavol Jurečko (1954-2012) przeprowadził badania osady z okresu rzymskiego w Trstenej nad Hornádem (1980-1984). 

W roku 1976 kustoszem zbiorów archeologicznych muzeum został PhDr. Darius Gašaj. Przeprowadził on badania neolitycznych osad w Veľkých Trakanach (1978) i Egrešu (1978-1979), osady obronnej z epoki brązu w Rozhanovciach (1978-1983), wspólnie z PhDr. Haną Mačalovą  przebadał cmentarzysko z okresu lateńskiego w Valalikach-Košťanach (1985). Prowadził on badania osady obronnej z epoki brązu w Nižnej Myšli (1988-1997, 1999-2006), a także w budynku Baszty Kata (Katová bašta, 1997-1998, 2011), Młyńskiego Bastionu (Mlynský bastion, 2007) i w wielu innych obiektach w centrum Koszyc.

Niniejszą wystawą oddajemy hołd i szacunek naszym poprzednikom:

pionierom i mecenasom badań archeologicznych, archeologom, technikom wykopaliskowym, darczyńcom eksponatów, kustoszom i konserwatorom, którzy budowali, powiększali i obejmowali ochroną zbiory archeologiczne Muzeum Wschodniosłowackiego w Koszycach

Autorzy wystawy: PhDr. Darius Gašaj, Mgr. Ján Rákoš