Na cmentarzu żydowskim w Krośnie odnaleziony został zbiorowy grób, w którym pochowany jest krośnieński rabin i kilkudziesięciu krośnieńskich Żydów, którzy zostali zamordowali w 1942 r. To odkrycie możliwe było dzięki sukcesywnym pracom porządkowym prowadzonym przez Stowarzyszenie „Olszówka” i uczniów krośnieńskich szkół.

Zbiorowa mogiła znajduje się w północno-wschodniej części cmentarza, jeszcze dwa miesiące temu skrywały ją gęste zarośla. Znaleziona została w ostatniej nieuporządkowanej jeszcze części cmentarza.
Napis na macewie wskazuje na fakt pochowania w masowej mogile, krośnieńskiego rabina Samuela Ozon Führera, ponadto czterech innych rabinów oraz wiele mężczyzn, kobiet i dzieci, którzy najprawdopodobniej zginęli 9 grudnia 1942 r.

Znaleziony grób to bardzo cenne znalezisko, fot. G. Bożek

- „Od wielu lat podawana była do wiadomości informacja, że na cmentarzu żydowskim w Krośnie znajduje się masowa mogiła 120 Żydów rozstrzelanych w czasie likwidacji krośnieńskiego getta. Prawdopodobnie natrafiliśmy na ten grób. To niezwykłe odkrycie, dokumentujące mroczne lata okupacji i eksterminację krośnian narodowości żydowskiej” – mówi Grzegorz Bożek ze Stowarzyszenia „Olszówka” i dodaje – „Prace porządkowe na cmentarzu będziemy kontynuować. Następnie chcemy podjąć się tłumaczenia napisów na wszystkich nagrobkach. Mogą one skrywać wiele ważnych informacji dotyczących historii miasta”.

Wyboru rabina dokonano w 1904 r. na posiedzeniu zwierzchności wyznaniowej, na którym obecni byli również wybrani przez ogół członków mężowie zaufania. Samodzielna gmina wyznaniowa w Krośnie została utworzona 1 stycznia 1900 roku – obejmowała swoim zasięgiem Krosno i prawie 40 miejscowości wcześniej należących do gminy wyznaniowej w Korczynie lub Dukli. Gmina posiadała swój statut, który nie zachował się do obecnych czasów.
Rabin Samuel Ozon Führer został wybrany według postanowień ogólnych na trzyletni okres próbny. Materiały archiwalne wskazują, że Samuel Ozon Führer był jedynym rabinem w Krośnie, który sprawował swą funkcję do 1939 r. Prawdopodobnie jego kadencja została przedłużona dożywotnio.

Samuel Ozon Führer - krośnieński rabin w latach 1904 - 1939,
fot. Archiwum

Data śmierci krośnieńskiego rabina nie została dokładnie ustalona. Według relacji, cytowanych w publikacji „Ludność żydowska w Krośnie” autorstwa Elżbiety Rączy, zginął w roku 1942, a jego mordercą był Oskar Bäcker (członek krośnieńskiego oddziału gestapo). Znane są dwie wersje tego wydarzenia – pierwsza mówi, że rabin został zamordowany podczas ostatniej selekcji ludności w getcie w grudniu 1942 r., druga, że został zastrzelony na miejskiej ulicy.

Pierwsze masowe mordy na krośnieńskich Żydach miały miejsce już we wrześniu 1939 r. (egzekucja kilkunastu Żydów z Krosna i Jasła w Warzycach). Kolejne w 1941 r., nasilały się również wysiedlenia krośnian m.in. do Rymanowa (100 osób). Pierwsza selekcja wśród ludności żydowskiej Krosna odbyła się 10 sierpnia 1942 r. – w jej wyniku część ludności wywieziono do Bełżca i rzeszowskiego getta. Ludzi starych, chorych i dzieci rozstrzelano w lasach w okolicach Brzozowa. W tym dniu w mieście zginęło około 50 osób, ich zwłoki zostały pogrzebane na cmentarzu żydowskim. Również tego dnia utworzono getto – żydowską dzielnicę (ul. Franciszkańska), gdzie stłoczono w 12 budynkach około 600 osób.
Likwidację getta rozpoczęto 4 grudnia 1942 r. Transportem kolejowym wywieziono Żydów do getta w Rzeszowie, skąd większość trafiła do obozu zagłady w Bełżcu, obozu karnego w Szebniach, z którego w listopadzie 1943 r. wywieziono ich do KL Auschwitz-Birkenau.
Nielicznych Żydów, którzy przetrwali w mieście likwidację getta i wywózki, wyłapywano jeszcze do marca 1943 r., złapanych rozstrzeliwano na miejscu. Miejscami takich egzekucji były: synagoga, mur kościoła Franciszkanów i budynek, w którym siedzibę miało gestapo.
Spośród ponad 2700 Żydów, którzy zamieszkiwali Krosno w 1938 roku, wojnę przeżyło niespełna kilkanaście procent.

Prace odnowieniowe cmentarzu żydowskim w Krośnie prowadzone są przez Stowarzyszenie „Olszówka” od 2002 roku, organizowane są również zajęcia edukacyjne dla uczniów krośnieńskich szkół, w 2008 roku w Muzeum Podkarpackim prezentowana była wystawa „Ocalić od zapomnienia. Żydzi krośnieńscy i cmentarz żydowski w Krośnie”, wydano również dwa foldery na temat cmentarza i historii Żydów w Krośnie oraz dwie pocztówki.
Działania Stowarzyszenia „Olszówka” mają na celu przybliżenie Polakom wkładu różnych grup etnicznych i narodowych do wspólnego dziedzictwa kulturowego regionu Karpat oraz przełamanie uprzedzeń i nieufności wobec przedstawicieli innych grup narodowych i etnicznych, które zamieszkiwały i obecnie żyją na terenie polskich Karpat – Niemców, Żydów, Rusinów, Romów i Słowaków oraz uświadomienie, że żyjąc wśród innych nacji uczestniczymy w pewnym procesie, gdzie równocześnie każdy coś wnosi do kultury jak i z niej bierze.

 Grzegorz Bożek
Stowarzyszenie „Olszówka”

Zobacz również:
www.olszowka.free.ngo.pl
www.olszowka.most.org.pl/zydzi
www.kirkuty.xip.pl/krosno.htm